Una brava caumassa, un decòr de raive, una bufada de fraternitat sus la vila, lo pont e sus l’autra riba ! L’aire de ren, drapada amb una somptuosa cortina de flors pendilhadas dins los aires – coma tant d’ausels migrators venguts remirar la scena, lo rison a las pòtas – la Felibrejada 2006 demorarà istorica. Una Felibrejada compte doble, plantada aquí, bravament, a caval sus lo flume, un pè en Dordonha e l’autre en Gironda… Jamai vist, en 87 annadas ! Mas une posicion perfectament fidèla, au fons, a sa rason d’èsser per çò que la Felibrejada es princessa occitana e l’Occitania se cantona segurament pas a un sol departement. S’espandís de l’Ocean Atlantic als Aups, en passant per lo Piemont italian e lo Val d’Aran espanhòl. L’Occitania, quo es lo grand ideal d’umanisme et d’amor portat per los Trobadours fai mila ans, quo es l’apertura e lo partatge, plan al delà de las frontièras e dels decopatges.

Ven del sud, e per tots los mejans, i tòrna.

La lenga d’òc vòl pas morir. Lo francés l’a fòrabandida de nòstre territòri mas auriá fòrt ben pogut demorar lenga oficiala se los vents politics avián bufat d’un autre biais. Son las luchas per lo poder que l’an disqualifiada, non pas d’un biais ni de l’autre son manca de richessa ou d’expressivitat. Quo es una lenga romana, sortida del latin, pas un « patois ».

Vaquí en resumit çò que se passèt :

En 122 avant J.C., los Romans s'installan en Provença e fondan Ais (de-Provença).
En 58 avant J.C., Jules César entreprend la conquista de Gàllia (frç la Gaule).
En 52 avant J.C., Vercingétorix capitula a Alésia.
Gàllia es partida en quatre provincias : la Narbonesa, l’Aquitània, la Celtica o Lionesa e la Belgica.

Pauc a pauc lo latin, lenga del comèrci e de l'administracion, remplaça los dialèctes gallès – celta, ibère, ligure – et lo druidisme s’avalís. Lo cristianisme entra dins las campanhas.

Un latin que se transfòrma, naturalament, au contact de las lengas gallèsas d’avant. Un latin que prend tanben las lengas dels Barbares que, dempuei lo siècle III, tustan amb mai o mens de bruch a la pòrta de l’Empèri – Gòts, Vandales, Burgòndes, Suèves, Huns, Alains, Francs – per fin finala lo desquilhar.

En 476 lo rei Odoacre, d'origina germanica, depausa lo darrier emperaire de Roma, Romulus Augustule. Per tant, en 500 après J.C., tots los Gallès son romans e l'influéncia romana se farà sentir jusca au siècle X, en particulier dins lo Drech e la Glèisa.

Quo es laidonc sus las basas linguisticas d’un latin plan longtemps e plan larjament mestissat que se desvolopan, après la casuda de l’Empèri, las diferentas lengas romanas que son lo portugués, l’espanhòl, l’occitan, lo francés, l’italian, lo roman, lo catalan, lo galician e lo romanche.

La casuda de l’Empèri Roman laissa los Barbares s’organisar entre els. Çò que prendrà de temps.

Après aver vencut los Alamans, los Burgòndes e los Visigòts, lo Clovís, rei merovingien, capita a ganhar Gàllia e a i fondar lo Reiaume dels Francs, premissa lontanh de la França moderna.

L’influéncia linguistica dels Francs se limitant al renvers qu’ocupan a la debuta – lo Nòrd de Leire – los dialèctes del Nòrd s’escartan mai viste e mai del latin que los de Gàllia Meridionala.

Per exemple, òm dirà dins lo Nòrd « je chante » laidonc qu’òm contunharà de dire « canti » dins lo Miegjorn.

L’unitat de la França tala que la coneissem uèi, fondada entre autre sus l’interdiccion de las lengas regionalas, s’es pas faita en un jorn.

Dans una Gàllia a geometria variabla, las divisions son sens pausa e lo gròs del poder se concentra longtemps a l’entorn de París, daissant, au Sud, mai de latituda als aristocrates, sols vertadiers mèstres de lors províncias.

L’Occitan, au Sud, perseguís laidonc, qualques siècles enquera, son camin.

Au moment de son apogèu, a l’Edat Mejana, serà lo vector d’una cultura visionara e umanista, sòrta de revolucion « Love and Peace » avant l’ora.

Al siècle XII, l’Occitan ven la lenga dels Trobadors, que quò’s en Occitania qu’aquels poètas fan la virada dels castels amb lor poemas emplenats d’amor, solide, mas riches tanben d’una apròcha del monde que se demarca resolgudament de la rudesa, e mai de la salvatjariá, de l’epoca.

Lenga d’òc e lenga d’òil veiculan pas los mesmes imaginaris.

Mentre qu’au Nòrd la cançon de Rotland, virila au sens guèrrier, explica coma copar d’un sol còp de sabre caval et cavalièr, au Sud, los Trobadors vòlon maniar tot al còp la viena e l’espasa. Se consacran quand zo cal au combat mas plus volontièrs enquera a l’amor. L'amor idealisat de lor Dòna, fuguesse maridada e inaccessibla.

S’apelan Guilhem de Peitieus, Arnaut Daniel – que Dante apela « lo Prince dels poètas » – Bertran de Born, Elias Cairèl, Rimbaut de Vaqueiras, la Comtessa de Dia o Bernard de Vendatorn e cantan de tota lor arma :

« Que val la vita sens amor ?
Sert nonmàs a einuiar las gents. »

Lo grand drama de l’Occitan debuta emb la Crosada contra los Albigés au siècle XIII.

Indignats per los fastes de la Glèisa, que pompa totas las richessas e daissa lo monde paísan afamat, los Catars vòlon se desmarcar. Refusan pas la religion mas presican un retorn a la puretat originèla del cristianisme. Mènan una vita austèra e casta. Lor moviment tròba un terren particulièrament favorable dins lo Lengadòc, lo comtat de Tolosa e la vescomtat de Besièrs, entre autre.

Se sentissant menaçada, la Glèisa, menada per lo Papa Innocent III, decrèta la tarribla Crosada contra los Albigés (1209/1244). Un periòde d’orror e de barbaria extrèma en tèrra occitana. Sos lenhièrs contra l’eresia permetan al passatge la conquista de regions del Sud demoradas jusca alara fòra del Reiaume de França, a saber Bearn e Périgord. La Provença, ela, serà restacada nonmàs en 1483 e la Catalonha jos Loís XIV.

« Après la crosada dels Albigés – nos explican Pèire Miremont e Joan Monestier dins lor obratge « lo Felibrige e la lenga d’òc » – la lenga endura lo sòrt de son pòple oprimit, las corts senhorialas del Miegjorn perdan de lor esplendor e la poesia dels Trobadors descreis. (…) Mas demorarà plan viva al reiaume d’Aragon que los princes venguts reis de Sicília l’importan a Nàpols (frç Naples) e en Sicília. Après Jacme II, sos reis se fan cronicaires e totas lors ordenanças son en lenga d’òc, dins quela lenga tanben las instruccions e las letras que mandan a lors ambassadors et que regola la bibliotèca vaticana. »

Lo parlar d’òc trobarà son darrièr refugi en tèrra catalana, coma idiòme d’Estat.

Lo prumièr còp serà portat en 1539 per l’Edicte de Villers-Cotterêts qu’impausa exclusivament lo francés dins los actes publics et judiciaris. Del còp, l’Occitan se tròba fòrabandit de las escòlas, de las universitats, de las glèisas, dels tribunals, de l’armada et dels salons ont aristocrates e borgès ne’n venon a rogesir de lors dialèctes provincials per adoptar au mai viste la lenga de la Cort : lo francés. Lo segond còp vendrà a la Revolucion, en seguida del rapòrt de l'abat Gregòri que interdisiá los "patois". L'escòla obligatòria en francés au siècle XX portarà lo còp de gràcia a l'Occitan.

Los darreirs gardians de la lenga d’òc seran los paísans que ne’n conservan la saborosa et ingenua politessa – son elegància naturala – mas pòdon pas empaichar son apauriment en tèrmes intellectuals, religiós, juridics o militars.

Lo grand tressaut vendrà en 1854 a l’iniciativa d’un cèrcle de poètas apareguts en Provença, au Sud Est de l’Occitania. Comprenon qu’una lenga enquera parlada mas pus brica escrita se morís ineluctablament.

Se designon coma « Felibres » mot occitan ancian que vòl dire « doctor de la lei » - es de notar que d’après de recèrcas mai recentas aquel mot voldriá dire « noirigat » (frç nourisson) en latin de la nauta Edat Mejana – a que balha per aquela respelida lo sens de aparaires e escrivans de la lenga occitana (frç défenseurs et écrivains de la langue Occitane). Creen lo Felibrige, moviment que a per vocacion de tornar a la lenga d’òc sas letras. Un d’aquels, Frederic Mistral, poèta provençal, decida de se consacrar a l’escritura d’un diccionari provençau / francés de la Lenga del Miegjorn : « Lou Tresor dóu Felibrige / Le Trésor du Félibrige », prodigiós trabalh d’investigacion per repertoriar, escriure e revirar, que li demanda vint annadas de trabalh e demòra, amb sas 80 000 entradas, una referéncia inegalada.
Obtendrà per l’ensemble de son òbra, e mai que mai, son famós poema « Mirelha » (frç Mireille), e son colossal trabalh de lexicografe, lo pretz Nobèl de Literatura en 1904.

Dempuèi mai de 150 annadas, dins lor dralha, d’escòlas felibrencas - associacions localas del Felibrige - sont aparegudas dins tota l’Occitania que cobra geograficament trenta dos departaments francés, tretze valadas piemontesas italianas e la Val d’Aran espanhòla.

Quò’s atal qu’es nascuda en 1901 l’escòla del Bornat dau Perigòrd, per la defensa e l’illustracion de la lenga d’òc en Perigòrd, « bornat » (frç ruche). Es estada bailejada dempuèi 105 annadas gaireben tot lo temps per un Majoral elegit a vita, demest aquels lo « bugués » Joan Monestier demorarà una granda figura.

Edita una revista culturala tots los tres mes : « Lo Bornat » e organisa donc tots los ans dempuèi 1903 una granda festa populara onte se parla e se canta occitan, en costumes folclòrics o pas, dins una vila transformada per la beutat d’un cèl jalifat emb de miliers de flors faitas a la man per un comitat de benevòles que s’i atelan dotze mes en amont. Un moment d’escambi e d’amistat, lo vòt del Bornat en vertat – de la rucha donc – per provocar escambi e partatge entre vesins que plan sovent se coneissan pas.

Tot aquel trabalh s’acaba en apoteòsi lo jorn de la famosa Felibrejada, coma aquò se faguèt lo 2 de julhet 2006 al Pòrt de Senta Fe en Dordonha, sul pont Michel Montaigne e sus l’autra riba, dins la vila Bastida de Senta-Fe-la-Granda, en Gironda.

La Felibrejada, al delà de sa poesia e de sa beutat, de la contagiosa bona imor de tots los que l’organisan et i participan, es laidonc plan autra causa qu’una simpla festa folclorica.

Es lo vam de resurgéncia d’una lenga totjorn viva, la lenga d’òc, que nos semblava important de tornar contar l’istòria aicí.

Sophie Cattoire

Mercejam lo Majoral Michel Samouillan, president del Bornat dau Perigòrd, l’escòla felibrenca del Perigòrd, e tanben lo Capolier Jaque Mouttet, vengut d’Ais-en-Provença a l’ocasion de quela 87ema Felibrejada, per lo gentum de lor acuèlh e lor facultat a partatjar la passion per la lenga d’òc que los anima.

Mercejam lo Majoral Jean-Marc Courbet, baile dau Felibrige a Ais-en-Provença e responsable del Centre de Documentacion Provençal a Bollène en Vaucluse per las precisions istoricas que nos a transmesas.

Mercejam tanben Lionel Pénicaud, autor de las fotògrafias de la Felibrejada del 2 de julhet 2006 publicadas aicí. Una felibrejada que se debanèt excepcionalament a l’encòp sus lo Pòrt de Senta Fe e sus Senta-Fe-la-Granda en Gironda.

Ndlr. Quo es coquin d’encambar un flume… Aquò rapèla lo roman dels romans : « Tristan et Iseult » cap d’òbra de l’Edat Mejana que legissiam suls bancs del collègi. Sovenetz-vos del passatge del ga e de l’aiga ardida que se raleta jos los cotilhons de l’Iseult au moment ont son caval se cabra.

Elements bibliografics que concernan l’istòria de la lenga d’òc e de l’Occitania :

Le Félibrige et la langue d’Oc,  Pierre Miremont et Jean Monestier, Bibliothèque du Bournat du Périgord, 1985.
Histoire d'Occitanie, Institut d'Etudes Occitanes, Paris, Hachette, 1979.
La littérature d'Oc, Jean Rouquette, Paris, PUF, Que sais-je?, 1980.
La langue d'oc pour étendard, Simon Calamel & Dominique Javel, Toulouse, Privat, 2002.
Histoire du Félibrige, (4 volumes), René Jouveau, autoédité, imp. Bene, Cavaillon, 1970 à 1987.
Histoire du Bornat, naissance et envol : 1901-1914, Jean-Claude Dugros, Lo Bornat dau Perigòrd, 2001
Cathares et Vaudois en Périgord, Quercy et Agenais, Richard Bordes, L'Hydre éditions, 2005